Ο Κατάλογος των κληροδοτριών και των κληροδοτών των ελληνικών κοινοτήτων του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Τριάδος στη Βιέννη (1796-1918)

Stefano Saracino/Nathalie Soursos/Maria A. Stassinopoulou

Ο Κατάλογος των κληροδοτριών και των κληροδοτών των ελληνικών κοινοτήτων του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Τριάδος στη Βιέννη βασίζεται στην αξιολόγηση των πηγών, οι οποίες έχουν συγκεντρωθεί στα πλαίσια του προγράμματος FWF-Projekts „Soziales Engagement in den Wiener griechischen Gemeinden (18.-20. Jh.)“ (AP2714021). Τα κληροδοτήματα συστάθηκαν από τους Ελληνορθόδοξους της Βιέννης την περίοδο 1769-1918 και διαχειρίζονταν από τις κοινότητες του Αγίου Γεωργίου (ιδρυθείσα το 1723/1726 από τους Οθωμανούς υπηκόους) και της Αγίας Τριάδος (ιδρυθείσα το 1787 από τους υπηκόους της Αψβουργικής Αυτοκρατορίας). Η αξιολόγηση των πηγών κατέστησε δυνατή την καταλογογράφηση και ιστορική ανασύσταση των συγκεκριμένων κληροδοτημάτων. Οι πηγές περιλαμβάνουν διαθήκες, συστατικές πράξεις των κληροδοτημάτων, έγγραφα με τις προθέσεις των κληροδοτών όπως επίσης και αλληλογραφία προς και από τους εκτελεστές και επιτρόπους. Το υλικό των πηγών είναι αποτέλεσμα έρευνας, η οποία διήρκησε από το Νοέμβριο του 2014 μέχρι και τον Αύγουστο του 2016 στις παρακάτω αρχειακές συλλογές: Αρχείο κοινότητας του Αγίου Γεωργίου (AHG), Αρχείο κοινότητας Αγίας Τριάδος (AHD), κρατικό αρχείο της πόλεως της Βιέννης (WStLA), κρατικό αρχείο κάτω Αυστρίας (NÖLA), αυστριακό κρατικό αρχείο (ÖStA), αρχείο της μητρόπολης Ιωαννίνων, όπως επίσης και αρχείο της Εταιρείας Ηπειρωτικών μελετών.

Τα παρόντα κληροδοτήματα αναλύονται με βάση την εξελικτική πολυδιάστατη προσέγγιση στην νεότερη ιστορική έρευνα των κληροδοτημάτων. Κατά συνέπεια τα κληροδοτήματα δεν πρέπει να θεωρούνται μονόπλευρα μόνο νομικές πηγές, αλλά και θεσμοί που αφορούν σχεδόν όλα τα κοινωνικά υποσυστήματα (όπως η οικονομία, η κοινωνία, το δίκαιο, η θρησκεία, η πολιτική, η τέχνη). Με βάση αυτό το ανοικτό και ευρύ πλαίσιο μελέτης των κληροδοτημάτων εξετάζεται η σπουδαιότητα και η σημασία τους στη στρατηγική της οικονομικής επιτυχίας, της κοινωνικής καταξίωσης/ένταξης, της αιώνιας μνήμης όπως επίσης και της διαμόρφωσης πολιτιστικής και θρησκευτικής ταυτότητας. Επιπρόσθετα, τα κληροδοτήματα θεωρούνται ως κοινωνικοί θεσμοί, μέσα από τους οποίους από τη μια πλευρά οι κληροδότες εντάσσονται σε μια κοινωνικοοικονομική σχέση τόσο με τους διαχειριστές των κληροδοτημάτων τους όσο και με τους αποδέκτες αυτών, ενώ από την άλλη πλευρά οι τεθνεώτες αλληλεπιδρούν με τους ζώντες. Σύμφωνα με τον Michael Borgolte ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα είναι η σχέση μεταξύ της «επιθυμίας του κληροδότη» αφενός και της δημιουργίας της «πραγματικότητας του κληροδοτήματος» από τα ανάλογα όργανα αφετέρου, στοιχείο που αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό των κληροδοτημάτων από την αρχαιότητα (Borgolte 2000, 2012, 2016). Μέσα από αυτό το πλαίσιο, ο συγκεκριμένος κατάλογος δεν περιλαμβάνει μόνο τα ανεξάρτητα κληροδοτήματα, των οποίων η σύσταση εγκρίνεται μέσα από συστατικές πράξεις κληροδοτήματος, αλλά και αυτά που μαρτυρούνται μέσα από διαθήκες και λοιπά έγγραφα κληροδοτικού χαρακτήρα, των οποίων ωστόσο η ύπαρξη στο παρόν στάδιο της έρευνας δεν μπορεί να αποδειχθεί (ακόμη). Επιπρόσθετα καταγράφονται και οι δωρεές. Ωστόσο, εντοπίζονται μόνο οι δωρεές που έχουν φιλανθρωπικό σκοπό, δηλαδή τη βοήθεια προς πτωχούς χωρίς συγγενικό ή φιλικό δεσμό όπως κυρίως τα κληροδοτήματα με στόχο την ενίσχυση ευαγών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων όπως εκκλησίες, νοσοκομεία, πτωχοκομεία, σχολεία και πανεπιστήμια. Πράξεις κληροδοσίας προς συγγενείς, φίλους, υπηρετικό προσωπικό κ.ά. βρίσκονται ακόμη υπό εξέταση.

Αυτός ο κατάλογος είναι μια πρώτη απόπειρα καταγραφής των στοιχείων και σε καμία περίπτωση δεν είναι εξαντλητικός. Ωστόσο, καλούμε τους χρήστες του συγκεκριμένου καταλόγου να συμμετάσχουν ενεργά στη διαδικασία αναφέροντας μας προσθήκες  και παρατηρήσεις, οι οποίες θα ενσωματωθούν στην επικείμενη βάση δεδομένων, που θα δημοσιευτεί στο τέλος του προγράμματος τον Οκτώβριο του 2017.  

Επεξήγηση στηλών καταλόγου

Ο κατάλογος χωρίζεται στις ακόλουθες στήλες: Όνομα, Ημερομηνία, Σκοπός / Είδος Ευεργεσίας, Πηγές, Επένδυση, Όργανο Δωρεάς / Διαχειριστής Κληροδοτήματος.

Όνομα

Τα ονόματα των κληροδοτών και των δωρητών, τα οποία περιλαμβάνονται στο συγκεκριμένο κατάλογο, στις πλείστες των περιπτώσεων απαντώνται στις πηγές τόσο στη γερμανική όσο και στην ελληνική γλώσσα (πολύ σπάνια σε άλλες γλώσσες). Η μορφή των ονομάτων βασίζεται κατά κύριο λόγο στον τρόπο αναφοράς τους στις πηγές. Η παρουσίαση τους και σε άλλες γλώσσες βασίζεται μόνο στις μεταγενέστερες αναφορές τους στη δευτερεύουσα βιβλιογραφία. Περαιτέρω παραλλαγές των ονομάτων περιλαμβάνονται σε ξεχωριστό κατάλογο. Καταγράφεται τόσο η γερμανική, όσο και η ελληνική εκδοχή του ονόματος (εάν υπάρχει). Το οικογενειακό όνομα των γυναικών, στον βαθμό που είναι γνωστό, παρατίθεται εντός παρενθέσεως μετά το όνομα. Στις περιπτώσεις των ευγενών κληροδοτών, με σκοπό την απλοποίηση κατά την ανάγνωση, ο τίτλος ευγενείας παρατίθεται μόνο ως πρόθεση von (π.χ. Edler von, Freiherr von, Ritter κ.ο.κ.). 

Ημερομηνία

Ως ημερομηνία έχει επιλεχθεί - όπου είναι αυτό δυνατό - η ημερομηνία θανάτου του κληροδότη (η οποία υποδεικνύεται με το σημείο †). Πηγές αποτελούν τα μητρώα της κοινότητας του Αγίου Γεωργίου και της κοινότητας της Αγίας Τριάδος, ο κατάλογος του κοιμητηρίου St. Marx, ο αυστριακός τύπος όπως επίσης και η δευτερεύουσα βιβλιογραφία. Όπου η συγκεκριμένη ημερομηνία δεν είναι γνωστή, παρατίθεται η ημερομηνία αναγνώσεως της διαθήκης ή της συστατικής πράξης κληροδοτήματος. Τέλος, στις περιπτώσεις όπου υπάρχουν πληροφορίες μόνο από τη σχετική αλληλογραφία του κληροδότη και τις δωρεές, παρατίθεται η ημερομηνία της αλληλογραφίας (εντός αγκυλών []). 

Σκοπός

Η συγκεκριμένη στήλη αναφέρει τον σκοπό του κληροδοτήματος ή της δωρεάς. Σε πολλές περιπτώσεις ένας κληροδότης παραδίδει περισσότερα από ένα κληροδοτήματα, τα οποία και περιλαμβάνονται σε ξεχωριστά πεδία. Τα διάφορα τοπωνύμια που περιλαμβάνονται στη συγκεκριμένη στήλη παρατίθενται με τη μορφή που δίδονται από τις πηγές όπως επίσης και με τη σύγχρονη ονομασία τους.

Πηγές

Σε αυτή τη στήλη περιλαμβάνονται οι αρχειακές πηγές, οι οποίες παραδίδουν πληροφορίες σχετικά με τα κληροδοτήματα ή τις φιλανθρωπικές δωρεές. Έχουν ληφθεί υπόψη εν μέρει και έντυπες πηγές (π.χ. έντυπες διαθήκες) όπου αυτές υπάρχουν. 

Επένδυση

Γίνεται αναφορά στις επενδύσεις από το κεφάλαιο του κληροδοτήματος και παρουσιάζονται τα κεφάλαια των κληροδοτημάτων, των οποίων η σύσταση επιβεβαιώνεται μέσα από συστατικές πράξεις κληροδοτήματος ή επίσημη αλληλογραφία. Οι πληροφορίες σχετικά με κεφάλαια, τα οποία προβλέθηκαν για κληροδοτήματα ή φιλανθρωπικές δωρεές στις διαθήκες και στις προθέσεις των κληροδοτών αλλά δεν οδήγησαν τελικά σε κληροδότημα, δεν περιλαμβάνονται στη συγκεκριμένη στήλη.

Στις πηγές χρησιμοποιούνται ως επί το πλείστον τα διάφορα νομίσματα της Αψβουργικής μοναρχίας (Pammer 2002. 281 κ.ε.): 

Επιπρόσθετα στο συγκεκριμένο κατάλογο αναφέρονται κεφάλαια κληροδοτημάτων σε νομίσματα, τα οποία βρίσκονταν σε ισχύ στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (κούρους, πιάστρες, γρόσια), όπως επίσης και νομίσματα, τα οποία εισήγαγε το ελληνικό κράτος δηλαδή την ελληνική δραχμή αλλά και τον φοίνικα της περιόδου 1827-1831.

Κατά την περίοδο που εξετάζουμε (1796-1918), τα αναφερόμενα στις πηγές νομίσματα των Αψβούργων όπως επίσης και των Οθωμανών υπέστησαν σημαντικές αλλαγές, κυρίως ως αποτέλεσμα της εξέλιξης της αξίας των νομισμάτων. Επιπρόσθετα, αλλαγές υπέστησαν και οι ισοτιμίες των νομισμάτων μεταξύ της Οθωμανικής και της Αψβουργικής αυτοκρατορίας (Λιάτα 1996, 237), γεγονός το οποίο επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την αξία των κεφαλαίων των κληροδοτημάτων, τα οποία βρίσκονταν στην Βιέννη ή γενικότερα στην Αψβουργική επικράτεια, και των οποίων οι τόκοι έπρεπε να αποσταλούν είτε στην Οθωμανική αυτοκρατορία είτε στο ελληνικό βασίλειο. 

Όργανα κληροδοτήματος / Διαχειριστής κληροδοτήματος

Εδώ παρουσιάζονται τα πρόσωπα / θεσμοί, οι οποίοι λειτουργούν ως διαχειριστές των κληροδοτημάτων, κάτι το οποίο αποσαφηνίζεται μέσα από τις διαθήκες και τις προθέσεις των κληροδοτών ή εμφανίζεται μέσα από τις συστατικές πράξεις κληροδοτήματος ή την ανάλογη επιστολογραφία. 

Βιβλιογραφία

Borgolte 2000: Borgolte, Michael (Hrsg.): Stiftungen und Stiftungswirklichkeit. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart (Stiftungsgeschichten 1), Berlin 2000.

Borgolte 2012: Borgolte, Michael: Stiftung und Memoria (Stiftungsgeschichten 10), hrsg. v. Tillmann Lohse, Berlin 2012.

Borgolte 2016: Borgolte, Michael: Fünftausend Jahre Stiftungen. Eine Typologie von Mesopotamien bis zu den USA, in: Historische Zeitschrift, 301 (2016), 593-626.

Liata 1996: Λιάτα, Ευτυχία: Φλωρία δεκατέσσερα στένουν γρόσια σαράντα. Η κυκλοφορία των νομισμάτων στον Βενετοκρατούμενο και Τουρκοκρατούμενο Ελληνικό χώρο, 15ος – 19ος αιώνας (Κέντρο Νεοελλ. Ερευνών, Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών 58), Αthen 1996.

Pammer 2002: Pammer, Michael: Entwicklung und Ungleichheit. Österreich im 19. Jahrhundert (Vierteiljahresschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, Beiheft 161), Stuttgart 2002.